ang tongue ng ina: bilinggwalismo sa mga dulang “new yorker in tondo” at “the commonwealth of virginia”

Sa panonood ko ng mga dulang “New Yorker in Tondo” ni Marcelino Agana, Jr. at “The Commonwealth of Virginia” ni Jose Bernard Capino, nais kong bigyang puna ang paggamit ng bilinggwalismo sa parehong pagtatanghal.
Samantalang hindi ako nakatitiyak kung sa wikang Filipino o Ingles orihinal na nasusulat ang kaka-world premiere na “Commonwealth,” nasaliksik kong sa wikang Ingles (na may panaka-nakang Tagalog) nasusulat ang dekada ’50 na dula ni Agana. May kasiyahan sa aking pagkagulat nang matuklasan kong isinalin sa Filipino ang mga dayalogong Ingles sa “New Yorker.” Ganito ang nadama ko dahil nasaisip kong madaling pagtambisin ang kolonyal na wikang gamit ng balikbayang si Kikay at ang katutubong wikang gamit ng dinatnan niyang amang si Mang Atong at mga kababatang sina Totoy at Nena at kasintahang si Tony. Mas madaling makita kung gayon ang bisa ng kolonyalismo sa Americanized na si Kikay o Francesca. Sa isang banda, ang paggamit ng parehong Ingles at Filipino sa “Commonwealth” ang isang isyung bumabagabag sa mga kababayang nasa pag-aagawan ng kulturang iniwanan at nilipatan—kaya nga interesante itong panoorin.
Si Francesca ang dominanteng gumamit ng wikang Ingles sa “New Yorker” samantalang pilit ang sa iba pa kaya sa mas gamay na wikang Filipino sila nagsasalita. Magkagayunman, nagkakaintindihan pa rin sila kahit mismong kay Francesca na nagmula na “we don’t speak the same language.” Nakikita ko na nagaganap ang ganitong pangyayari dahil una, sa pagkakasakop sa atin ng mga Amerikano, may kaalaman tayo sa hiram na wikang Ingles, kaya hindi man maaaring mangyaring magkaintindihan ang mga nagtatalastasan sa magkaibang wika sa totoong buhay, napapalagpas natin ito dahil tayo mismo ay naiintindihan kung ano ang kanilang pinag-uusapan.
Bukod sa pagkunsidera ng nagsalin (at ng may-akda rin) na may kakayanan ang mga tauhan at ang manonood na maintindihan ang dalawang ‘di magkaugnay na wikang ginagamit pantalastasan sa dula, epektibo rin ang bilinggwalismo sa pag-abot sa manonood sa puntong nakakaugnay sila sa mga nangyayari dahil sila mismo ay bilinggwal ang pananalita, na nagkataong mas malayo sana sa karanasan nila kung dominanteng Ingles ang gamit, gaya ng sa orihinal na pagkakasulat ng dula. Naiintindihan ng mga manonood kung bakit hindi basta maipagpalit nina Tony, Totoy at Nena ang punong mangga sa likod-bahay sa anumang puno kabilang na ang “old tree in Brooklyn” ni Francesca, sapagkat sa pagsasalaysay nila ng karanasan sa piling ng punong mangga, sa wikang katutubo nila ito ginagawa. May aura ng estranghero kung habang may salin namang “punong mangga,” sasabihin pa nilang “mango tree” o sa halip na sabihing “puto” at “paglangoy sa kanal,” “ricecake” at swimming in the creek” ang maibulalas ng mga katutubong nahihiwagaan sa asimiladong si Francesca.
Bilinggwalismo rin (hindi pa kabilang ang swardspeak) ang ginamit sa “Commonwealth” ng mga baklang namumuhay sa isang maliit na pamayanan sa pusod ng Virginia, isang estado sa Amerika kung saan may diskriminasyong pangkabuhayan laban sa mga ‘di-kumbensyunal ang kasariang katulad nila. Sa balitaktakan ng anim na mga bakla hinggil sa usaping agawan ng mga lalaki, laitan ng mga pisikal at personal na mga kahinaan, pagsusumbatan dahil sa kawalang utang na loob, at iba pa, magkasalit na ginamit ang wikang katutubong kinalakhan nila at ang wikang banyagang kanilang natutunan habang nakikipagsapalaran sa Estados Unidos. Sa isang banda, sa presensya ng mga Asyano-Amerikanong pulis na ‘di nakakaintindi ng wikang Filipino, nakapagsasalita sila sa katutubong wika dahil walang panganib na maintindihan sila ng mga ito sa kanilang pag-iisip ng paraang makalusot sa aresto ang TNT Pinoy na si Allan.
Sa gitna ng post-kolonyal na pagkakakilanlan natin sa ating mga sarili, ang bilinggwalismo sa mga dula ay pahiwatig ng hindi lubos na masasakop na pagka-Filipino natin sa wika at sa iba pang bagay at ng Pilipinisasyon ng Ingles: isang kontra-pananakop.